Thức Hóa thuở ban đầu do 31 suất đinh toàn tòng Công giáo từ Phú Nhai xuống khai hoang khẩn hóa vùng bãi lầy nằm phía tả ngạn cửa sông Sò (nay thuộc xã Giao Thịnh, huyện Giao Thủy, tỉnh Nam Định) và phải vật lộn với mưa giông bão biển suốt 22 năm từ 1823 đến 1845 mới hoàn thành. Khi đó mới được Bề trên giáo phận cho phép thành lập giáo họ, tôn nhận Đức Bà Truyền Tin (theo danh từ thuở đó) làm quan thày, trực thuộc giáo xứ Quất Lâm.
Năm 1861, đỉnh điểm của cuộc cấm Đạo tàn khốc, 28 giáo dân của Thức Hóa đã được phúc Tử Đạo tại Quỳnh Côi (Thái Bình). Hiện có 27 hài cốt các vị được lưu kính tại Lăng Đài Tử Đạo phía đầu nhà thờ, một vị thân nhân đưa về an táng tại quê gốc Phú Nhai.
Năm 1917, sau khi hoàn thành ngôi thánh đường lớn nhất giáo phận Trung thời đó, ngày cắt băng cung hiến thánh đường cũng là ngày được Bề trên giáo phận phong sắc lên hàng giáo xứ thuộc giáo hạt Quất Lâm, tôn nhận Đức Mẹ Mân Côi làm bổn mạng.
Năm 1950, xét thấy sự lớn mạnh và tầm vóc xứng đáng, bề trên giáo phận đã nâng Thức Hóa lên đầu hạt thay cho Quất Lâm.
Sau biến cố 1954, 2 phần 3 số giáo dân Thức Hóa đã di cư vào Nam. Rồi tiếp đó còn có cuộc di dân sau biến cố 1975…Thế mà đến nay riêng giáo họ nhà xứ Thức Hóa vẫn còn gần bốn ngàn tín hữu. Nếu tính số người gốc Thức Hóa hiện đang sống trên toàn thế giới phải lên tới con số hàng vạn.
Năm 1989, được sự cố vấn của Cha xứ Vinh Sơn Trần Ngọc Bút, Ban Liên Lạc Đồng Hương Thức Hóa được thành lập nối kết người Thức Hóa khắp nơi.
Năm 1995, kỷ niệm 150 năm lập Làng, Thức Hóa được Tòa thánh cho mở Năm Thánh ơn toàn xá cấp giáo xứ đầu tiên trong giáo phận Bùi Chu. Nhân ngày khai mạc Năm Thánh, con dân Thức Hóa từ Miền Nam và hải ngoại đã quy tụ về Đất Mẹ quê cha đất tổ để tạ ơn Chúa, mở hội làng dâng hương kính nhớ Tổ tiên. Sau đó, Tổng Hội đồng hương Thức Hóa được thành lập do ông Đinh Viết Ngưu hiện đang sống ở Hoa kỳ làm chủ tịch và quy định cứ 5 năm (vào những năm có số cuối là 0 và 5) sẽ tổ chức đại hội để tạ ơn Chúa và tôn kính tổ tiên.
Năm 2015 này, Đại hội Thức Hóa kỳ V sẽ được tổ chức vào hai ngày 01 và 02 tháng Tám trong đó có thánh lễ do Đức Cha quê hương Giuse Đinh Đức Đạo, Giám mục Phụ tá giáo phận Xuân Lộc chủ sự.
Kể từ năm 1995 đến nay, Thức Hóa đón nhiều sự kiện lớn:
– Tháng 2-2006: Tiễn chân Cha Cố Vinh Sơn Trần Ngọc Bút về giáo xứ Liêu Ngạn sau 33 năm coi sóc giáo xứ Thức Hóa. Đón Cha Antôn Đinh Mạnh Hùng về làm Cha xứ như hiện nay.
– Ngày 24-3-2010: Đón nhận sắc phong Đền thánh Đức Mẹ Hồn Xác Lên Trời.
– Ngày 21-4-2011: Thức Hóa được đảm nhiệm tổ chức Thánh lễ Truyền Dầu do Đức Cố Giám mục Giuse Hoàng Văn Tiệm chủ sự và Linh mục đoàn giáo phận đồng tế cùng với hàng chục ngàn giáo dân tham dự.
– Ngày 13-4-2013: Đón mừng Đức cha Giuse Đinh Đức Đạo, Giám mục Phụ tá Xuân Lộc về dâng Thánh lễ tạ ơn sau khi được tấn phong giám mục.
– Ngày 29-01-2015: Đức Cha Tôma Vũ Đình Hiệu đương kim giám mục giáo phận về chủ sự Thánh lễ Tạ ơn, khánh thành công trình đại tu thượng tầng nhà thờ, trùng tu, tân trang các công trình trong tổng thể khuôn viên nhà thờ, nhà xứ để chuẩn bị chào mừng kỷ niêm 100 năm xây dựng Thánh đường.
Ai về Thức Hóa hôm nay đều cảm thấy vẻ đẹp được tạo dựng ngay từ thuở lập làng lại được con cháu ngày nay tô điểm làm càng thêm đẹp : đường làng, dong xóm thẳng tắp, vuông vức như bàn cờ, các nguyện đường tọa lạc ở các ngã tư giao cắt đường trục làng (bắc-nam) với các dong xóm (đông-tây), dong cách dong 60m. Trước đây hầu như tất cả các căn nhà ở chính đều làm theo hướng nam. Ngày nay do các hộ phát triển thêm nên các căn thổ được chia đôi theo chiều dọc, mỗi căn dài 30m, phát sinh các nhà ống, các biệt thự xây theo hướng bắc tạo thành nhà 2 bên đường quay sang nhau như dãy phố. Ven đường có cột điện, cột cờ và hàng cây cảnh tô thêm vẻ đẹp môi trường sinh thái cho khu dân cư. Buổi tối, sau khi thánh lễ hoặc giờ kinh ở nhà thờ giáo xứ, chuông các giáo xóm lại đổ hồi kêu mời giáo dân trong xóm về nguyện đường làm giờ khấn tạ ơn Chúa, tôn vinh thánh quan thày, cầu nguyện cho tiền nhân.
Cho đến nay, nếu tính theo khuôn làng thì Thức Hóa vẫn là một làng toàn tòng Công giáo. Làng Thức Hóa được tiền nhân thành lập 8 giáo xóm, mỗi giáo xóm đều có nguyện đường riêng, kiệu quan thày, ban hành giáo và các đoàn hội đầy đủ như một giáo họ. Để tỏ lòng biết ơn các bậc tiên tổi, người Thức Hóa duy trì đều đặn lễ giỗ hàng năm và đặc biệt là kỳ đại hội cứ 5 năm một lần.
Đaminh Đinh Năng